1921 оны Ардын хувьсгалаас өмнө Ховдын хязгаарт Шеруши, Шыбарайгыр гэсэн казахуудын хоёр хошуу Манж Чин улсын харьяалалд байв. Хувьсгалын дараах Монгол Улсын Засгийн газраас Х.Магсаржав тэргүүтэй албаны хүмүүс томилогдон 1922 оны 12 дугаар сард Шеруши хошууны ард иргэдийн хурлыг одоогийн Улаанхус сумын төвд хийлгэж, Шеруши хошууны захирагчаар С.Далелханыг сонгожээ.
1922 оны сүүлээр Шеруши хошууны төв Ахбалшыхт (одоогийн Улаанхус сумын төв)гаалийн газар байгуулагдан дотоод, гадаад худалдаанд хяналт тавихын хамт ард олны доторх иргэний асуудлыг шийдвэрлэдэг байжээ. 1923 онд энд ноос угаалгын газар байгуулагдсан. 300 гаруй хүн ажилладаг байв. 1923 оны хүн амын тооллогоор Шеруши хошууны 8 зангид 720 өрх харьяалагдаж байлаа. 1926 онд Шеруши хошууны даргыг ардчилсан журмаар сонгох анхны ардын хурал болж, хошууны даргаар М.Хойшы орлогчоор Х.Баймеш, нарийн бичгийн даргаар Т.Даутбай нар сонгогдсон байна. 1928 оны 12 дугаар сард хуралдсан Улсын 5-р Их хуралд тус хошуунаас С.Далелхан төлөөлөгчөөр оролцон, улмаар улсын бага хурлын гишүүнээр сонгогджээ. 1928 онд Ахбалшыхт казахын анхны бага сургууль байгуулагдан, 25 хүүхэдтэй эхэлж, анхны багшаар К.Баймухамед молла ажиллан, бичиг үсэг зааж байснаа, дараа нь тыва үндэстэн Т.Дүгэрэг багшилж, казах, монгол бичиг заадаг болжээ. Тухайн үед Казахуудын дотор бичиг үсэг мэддэг монгол хэлтэй шинэ засгийн бодлогыг мэддэг хүн цөөн байснаас 1931 оныг хүртэл төр засгийн бодлого олон түмэнд олигтой хүрдэггүй байжээ. Тиймээс Монголын нам, төрийн байгууллагаа Коминтерний шугамаар Казахстанаас А.Хасымов, Ш.Өтепов нарын урьж ирүүлэн ажиллуулжээ. Тэдний оролцоотойгоор 1930 оны 6-р сард казахуудын дунд анхны улс төрийн байгууллага болон МАХН-ын үүр 22 гишүүнтэйгээр Шеруши хошуунд байгуулагдан, Намын үүрийн даргаар К.Оспан сонгогджээ. Энэ намын үүр тэр жилийн 10-р сард “Намын товчлох хороо” нэртэй өргөтгөгдөн байгуулагдсан байна.
Т.Дауитбай (1924 онд Улсыи анхдугаар Их Хурлаас), С.Далелхан (1929 онд Монгол Улсын V Их Хурлаас), Ж.Мухан (1930 онд Монгол Улсын VI Их Хурлаас), Т.Турды (1934 онд Монгол Улсын VII Их Хурлаас), О.Жамила (1938 онд VIII Их Хурлаас Бага Хурлын Тэргүүлэгч гишүүнээр), Б.Хаби (1938 онд VIII Их Хурлаас), М.Зайсанов (1938 онд VIII Их Хурлаас), М.Тохтамыс (1938 онд VIII Их Хурлаас).
Улсын Их хурлын депутатаар сонгогдсон хүмүүс:
Ш.Оразбай (1951 онд УИХ-ын анхдугаар сонгуулиар Ойгор сумаас), Т.Риян (1951 омд УИХ-ын анхдугаар сонгуулиар Улаанхус сумаас), Б.Хурметбек (1961 онд УИХ-ын анхдугаар сонгуулиар Толбо сумаас), М.Заухан (1954 онд УИХ-ын сонгуулиар Ойгор сумаас), Л.Ахбепи (1957 онд УИХ-ын сонгуулиар Улаанхус сумаас), Б.Шөрке (1963 онд УИХ-ын сонгуулиар Улаанхус сумаас), С.Сүлеймен (1966-онд УИХ-ын сонгуулиар Өлгий хотоос), Х.Ныгмет (1977 онд АИХ-д депутатаар ), О.Болысбай (1986 оны АИХ-д дерутатаар), А.Сарай (1990 оны АИХ-ын дерутатаар), Х.Болодя (1992 оны УИХ-ын гишүүнээр).
Аймгийн даргаар ажиллаж байсан хүмүүс:
1.
Баби Хаби /1940-1942 онууд/
2. Дүзелбай
Женисхан
/1943-1950 онууд/
3. Асханбайн Сарай /1970-1978 онууд
4. Жуанганы Рым /1959-1970 онууд/
5. Хузыкейн Дәрмен 2012 оноос
Эрдэмтэд: Ө.Хамбар, А.Минис, А.Нота, К.Бихумар, О.Шерхан, С.Жардембек, Р.Асай, Б.Хурметбек
Монгол Улсын Ардын цолтон: Ж.Хибатдолда.
Гавьяат цолтон: С.Шолтай, Ү.Ахтышхан, Б.Хурметбек, Ж.Хаду, Х.Сураган, Т.Мухамади, Х.Ахметбек. Ш. Жүкей
Төрийн соёрхолт: А.Нота
Сүхбаатарын одонгоор шагнагдсан хүмүүс:
Н.Ардабай, А.Паней, Д.Ысхах, Т.Мухамади, Ж.Жүнисхан, Б.Хурметбек.
Мөн Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор 20 хүн. “Алтан гадаас” 60 гаруй хүн шагнагджээ.
Улсын аварга, сайн малчнаар шалгарсан хүмүүс:
Улсын аварга малчинч: К.Оспан, О.Илияс, Ж.Орманбет, Н.Жанат, М.Абилмажим, А.Ахбапи, О.Болысбай, С.Бапаях, Б.Ханат, С.Гылымхан, У.Набет, Б.Сайболат, Ж. Шалатай, Ж. Берикбол
Улсын аварга тариаланч, хадланч: Б. Байтей, М.Жангабыл.
Аймгийн аварга, сайн малчнаар 40 гаруй хүн шалгарчээ. Улсын начин Т.Нурхадыл, Аймгийн арслан цол хүртсэн бөхчүүд: А.Паней, А.Түгелбай, М.Борбан, М.Азькей, М.Нажхей, 3. Бохай, Ж.Алькей, С.Бердьхан, Á. Ñåðèê Зохиолч, яруу найрагчид: Х.Мәхфуз. Б. Имашхан, И.Еликбай. Ж.Байыт, Х.Даян, П.Мурат, Б.Хызай, Ы.Беримбай, Ы.Кенес , С.Хабдай, Б.Марат.
Хөгжмийн эохиолч, хөгжимчин, нэртэй домборчид: Х.Файаолла, Б.Хибатдолда, А.Ахметбек, Х.Сахай, С.Өсерхан, Ф.Бержан, С.Хурмет.
Баян-Өлгий аймгийн Улаанхус сум бол Монгол улсын хамгийн хүн ам ихтэй сумдын нэгэнд зүй ёсоор ордог. 7640 гаруй хүн амтай. Нэг сонирхолтой нь сумын нутаг дэвсгэрт казахуудаас өөр нэг ч үндэстэн ястан амьдардаггүй ба ОХУ,БНХАУ- тай хил залгаа 2 сумын нэг юм. Монгол улсын хамгийн өндөр цэг болох Таван Богдын оргил энэ сумын нутагт оршдог. Одоогийн Улаанхус сум 1962 онд Ойгор сумыг тус суманд нэгтгэсний үр дүнд өргөжин бий болсон юм. Сумын өргөн уужим нутагт сургууль, хүүхдийн цэцэрлэг, хүний эмнэлэг тус бүр 3 бий. Тус сумын нутагт Монголд төдийгүй дэлхийд хосгүй, Ойгорын эртний сүг хадны бичээс нь 20 км талбайг эзэлж, эрдэмтэд болон жуулчдын анхаарал сонирхлыг татсаар байна.
Монгол орны уул нурууд эмх замбраагүй тогтсон бус харин ч тодорхой чиглэлтэй бөгөөд тэр чиглэл нь нутгийн баруун зүүн хагаст харилцан адилгүй юм. Уулсын тогтолцоо болон уулс хоорондын хотгорууд нутгийн баруун хагаст баруун хойноос зүүн урагш сунаж тогтсон бол зүүн хагаст баруун урдаас ба зүүн хойш эргэж нийт уулын цуваа нум мэт цүлхийж тогтжээ. Нийт нутаг дэвсгэрийн эзлэх талбай 1566.5 мян км. АТББЦГ азар нь хойт талаараа ОХУ, баруун талаараа Таван богдоос баруун урагш Өвчүү уул хүртэл БНХАУ – тай хиллэдэг бөгөөд уртаашаа 186 км, өргөөшөө 42 км газар нутгийг хамардаг .
Талбай нь бараг бүхэлдээ өргөгдсөн гадаргатай , далайн түвшнээс дээш 1800 – 4374 м, хамгийн өндөр цэг нь Монгол Алтайн нурууны ноён оргил Хүйтэн, хамгийн нам цэг нь Хурган нуур 1800 м, бүх нутаг дэвсгэрийн 80.0 % нь 1850 метрээс дээш өндөрт өргөгдсөн ба ерөнхийдөө 2400 – 2700 м байдаг . Эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай. Судалгаанаас үзвэл 100 жилийн 50 – д нь уулын хээрийн бүсэд 100.0 – 125.0 мм хур тунадас унах магадлалтай ба өөрөөр хэлбэл хуурайвтар цөл, говийн нөлөөнд ихээхэн автагдсан өндөр уулын өвөрмөц уур амьсгалтай, маш эмзэг экосистем юм. АТББЦГазар нь газрын гадаргын болон газар доорхи усаар баялаг . Хотон, Хурган, Даян зэрэг мөстлөгийн гаралтай томоохон нууруудаас гадна 250 гаруй жижиг нуур, цөөрөм бий. Том нуурууд нь цэнгэг, хүйтэн устай нуурууд юм. Тиймээс хавар, зуны улиралд ус, намгийн олон зүйлийн шувууд нүүдэллэн ирж зусаж, үүрээ засан өндөглөдөг чухал газруудын нэг билээ. Өндөр уулын мөнх цас , мөсөн гол, ян сарьдаг, уулын нуга, хээрийн ландшафт, экосистемийн онцлогийг төлөөлсөн үзэсгэлэнт байгальтай, аргаль, янгир, халиун буга, зэрэг хөхтөн амьтан, ирвэс, хүрэн баавгай, хойлог, тас, ёл зэрэг жигүүртний гол байршил болдогоороо зайлшгүй хамгаалах шаардлагатай нутаг юм.
ПОТОНИНЫ МӨСӨН ГОЛ
Монгол Алтай нурууны Таван богд уулсад манай оронд хамгийн томд тооцогдох Потанин, Александр, Гранегийн мөсөн голууд бий. Потанин мөсөн голын талбай 53.5 ам км юм./ Н.Дашдэлэг 1983/ Аялал жуулчлал нь дэлхий нийтийн хэмжээнд тасралтгүй өсөн нэмэгдэж буй үйлдвэлэл бөгөөд хүмүүсийн хувиараа аялах сонирхол ихээхэн нэмэгдэж, тэдний хувьд нутгийн уугуул иргэдийн ахуй амьдралтай бодит байдалд нь танилцах сонирхол давамгайлж байгаа нь Монгол шиг нүүдэлчний уламжлалт зан заншлаа хадгалж чадсан орны хувьд гол үзмэр нь болж байгаа.
БАЯН-ӨЛГИЙ АЙМГИЙН УЛААНХУС СУМЫн ОЙГОРЫН ЦАГААН САЛААГИЙН ХАДНЫ СҮГ ЗУРАГ
Цагаан салаагийн хадны сүг зураг нь уулын өвөр биед байрласан хавтгай гөлгөр чулуун дээр зурагдсан бөгөөд хэсэг хэсгээрээ бөөгнөрөн байрласан байдаг. Уртаараа 15 км орчим зайд үргэлжилнэ. Эрдэмтдийн үзэж байгаагаар 10000 орчим зургаас бүрддэг байна. Зургийн гол сэдэв нь мал аж ахуй, ан агнуур юм. Мөн тэр үеийн ан амьтдыг урнаар дүрслэн үлдээсэн байдаг.Ан агнуурын тэр үеийн арга барил, зэрлэг амьтдын ааш араншингийн талаар маш дэлгрэнгүй тод томруун дүрсэлсэн нь тоогоороо утга санаагаараа хосгүй зүйл гэж тооцогддог. Хадан дээр зурж үлдээсэн урлагийн энэ бүтээлүүдийг харьцуулах өөр бүтээл байхгүй. Төв Азийн болон бусад орнуудад тохиолддог боловч тоо хэмжээгээрээ, зургийн уран сайхны илэрхийллээрээ Бага Ойгорын хадны зураг илүү гэдгийг судлаачид тогтоосон байдаг.
Энэ бол үнэхээр гайхамшиг.